Tổng Quan về Sách Xuất Hành (Exodus)
Chuyển ngữ từ New Bible Commentary 21st Century Edition 1994
Tác giả: Gordon J. Wenham
Giảng viên cao cấp về Nghiên cứu Tôn giáo,
Trường Đại học Cheltenham và Gloucester, Cheltenham, Vương quốc Anh
Tiêu đề
Tiêu đề ‘Xuất hành’ bắt nguồn từ tên mà các dịch giả Hy Lạp cổ đại đặt cho cuốn sách, Exodos, có nghĩa là ‘đi ra’, ‘lối ra’. Cái tên phản ánh sự quan tâm đặc biệt của cuốn sách đến sự ra đi của người Israel khỏi Ai Cập.
Bản chất văn học
Là cuốn sách thứ hai của Kinh thánh, Xuất hành là một phần của câu chuyện lớn hơn bắt đầu từ Sáng thế ký và tiếp tục ít nhất cho đến sách Đệ nhị luật. Tài liệu này theo truyền thống được xem như một phần Ngũ Kinh (xem bài viết về Ngũ Kinh). Xuất hành là một phần không thể thiếu của tác phẩm lớn hơn này, tùy thuộc vào sách Sáng thế ký để có tài liệu nền tảng quan trọng (ví dụ: giao ước của Đức Chúa Trời với các tổ phụ Abraham, Isaac và Jacob; sự bảo đảm thiêng liêng rằng con cháu của họ sẽ sở hữu đất Ca-na-an; và lời giải thích như sau: về việc gia đình Jacob đến Ai Cập như thế nào), và đoán trước những sự kiện được ghi lại trong sách Lê-vi ( ví dụ như việc phong A-rôn và các con trai ông làm thầy tư tế). Mặc dù Xuất hành có nhiều điểm chung với Sáng thế ký và Lê-vi, nhưng như chúng ta sẽ thấy bên dưới, nó có một số chủ đề đặc biệt.
Mặc dù Xuất hành thoạt nhìn có vẻ là một tập hợp các sự việc riêng biệt nhưng nó đã được biên soạn cẩn thận. Truyện kể là sự kết hợp khéo léo của nhiều loại chất liệu khác nhau ( như văn xuôi, thơ ca, gia phả, diễn ngôn, quy định, luật lệ) đã tập hợp lại với nhau để tạo nên một tác phẩm thống nhất. Tác giả không cố gắng đưa ra một bức tranh toàn cảnh về tất cả những gì diễn ra trong khoảng thời gian mà cuốn sách đề cập; ngược lại bức tranh của tác giả khá chọn lọc.
Do đó, văn bản thường bỏ qua thông tin mà tác giả không cho là quan trọng cho mục đích viết của mình ( ví dụ: bản ghi chi tiết về thời gian của Mô-sê ở Midian).
Sách Xuất Hành bao gồm các khối tài liệu thường có phần mở đầu và kết thúc được đánh dấu rõ ràng. Việc phân chia các chương hiện tại là một hướng dẫn tồi cho các đơn vị tường thuật này và tốt nhất nên bỏ qua. Các tập khác nhau hiếm khi khép kín. Để hiểu Xuất hành Ký, điều quan trọng là phải theo dõi dòng chảy của câu chuyện và xem các tình tiết khác nhau có liên quan với nhau như thế nào ( ví dụ: câu chuyện về cuộc gặp gỡ của dân Israel với Đức Chúa Trời tại Sinai trong chương 19 có những điểm tương đồng gần gũi với cuộc gặp gỡ đầu tiên của Mô-sê với Đức Chúa Trời tại Horeb/Sinai trong chương 3).
Chủ đề chính
Tác giả của Xuất hành chủ yếu quan tâm đến thần học; nghĩa là ông viết để nêu bật những ý tưởng và khái niệm cụ thể về Chúa. Để đánh giá cao điều này và xem mỗi phần của cuốn sách đóng góp như thế nào cho mục đích chung này, điều quan trọng là phải nhận ra các chủ đề chính của cuốn sách; các chủ đề nhỏ khác được ghi chú trong phần chú giải.
Xuất hành thực chất là một cuốn sách về việc nhận biết Thiên Chúa qua kinh nghiệm cá nhân. Cốt truyện tập trung vào mối quan hệ phát triển giữa Đức Chúa Trời và dân Israel, từ cuộc gặp gỡ đầy kịch tính với Mô-sê tại bụi gai cháy (3:1-4:17) cho đến sự vinh hiển của Chúa tràn ngập Nhà Tạm (40:34-38). Trong tất cả những điều này, ông Mô-sê đóng vai trò là người trung gian, là người đầu tiên làm cho dân biết đến Chúa và sau đó đóng một vai trò quan trọng trong việc thiết lập mối quan hệ giao ước giúp Chúa có thể ngự giữa dân Israel. Điều đáng chú ý là chính Thiên Chúa luôn là Đấng chủ động mạc khải chính Ngài không chỉ bằng lời nói mà còn bằng những điều kỳ diệu và dấu lạ. Trong Xuất hành, Thiên Chúa vừa nói vừa hành động; hơn nữa, những gì Ngài nói sẽ xảy ra.
Nửa đầu cuốn sách chủ yếu xoay quanh chủ đề nhận biết Chúa. Ngay từ đầu, Mô-sê đã gặp Chúa tại bụi gai cháy, và trong cuộc trò chuyện sau đó đã khám phá ra nhiều điều về bản tính của Chúa, bao gồm cả danh thiêng liêng của Ngài là ‘Chúa ’ ( 3 :1-4:17). Chủ đề lại xuất hiện khi Pha-ra-ôn bày tỏ sự thiếu hiểu biết của mình về Chúa: ‘Chúa là ai mà ta phải vâng lời và để cho Israel đi? Ta không biết Chúa và ta sẽ không tha cho Israel đi’ (5:2). Khi những dấu hiệu khác nhau xuất hiện, người Ai Cập dần dần thừa nhận quyền năng tối cao của Chúa. Cuối cùng, Đức Chúa Trời đã làm cho Pha-ra-ôn và quân đội của ông ta thất bại thảm hại ở Biển Đỏ để “dân Ai Cập biết rằng ta là Chúa ” ( 14 :4, 18). Với sự thất bại của Pha-ra-ôn, dân Israel đã thờ phượng Đức Chúa Trời trong một bài hát ca ngợi hào hùng: “Ai trong bậc thần minh được như Ngài, lạy CHÚA? Ai sánh được như Ngài, Đấng rạng ngời thánh thiện, lập chiến công khủng khiếp, làm nên việc diệu kỳ?” (15:11).
Nửa sau của sách Xuất Hành phát triển thêm chủ đề nhận biết Thiên Chúa bằng cách tập trung vào việc thiết lập mối quan hệ chặt chẽ và lâu dài giữa Chúa và dân Israel. Để đạt được mục đích này, câu chuyện tập trung vào hai chủ đề được đề cập rộng rãi, đó là việc lập giao ước và việc xây dựng Nhà Tạm. Điều đầu tiên trong số này, giống như việc ký kết một hợp đồng hoặc lời thề hôn nhân, đặt ra những điều kiện mà dân Israel phải sống để tận hưởng mối quan hệ phúc lành liên tục với Đức Chúa Trời; những điều này được ghi lại trong Mười Điều Răn và Sách Giao Ước. Người dân có nghĩa vụ tuân theo các tiêu chuẩn của Thiên Chúa nếu họ muốn biết được sự hiện diện và phúc lành liên tục của Ngài. Người ta chú ý đáng kể không chỉ đến việc lập giao ước ban đầu (chương 19-24), mà còn đến những sự kiện liên quan đến con bê vàng gần như đưa mối quan hệ đến một kết thúc sớm và đột ngột (chương 32-34). Việc xây dựng Nhà Tạm là một phần tiếp theo tự nhiên của việc lập giao ước thiêng liêng. Được xây dựng theo sự hướng dẫn của Thiên Chúa, Nhà Tạm đã trở thành tâm điểm cho sự hiện diện của Chúa giữa dân chúng, và nhắc nhở họ, qua vật liệu và cấu trúc của nó, về bản tính thánh thiện và tối cao của Thiên Chúa. Điều đáng chú ý là, Xuất hành kết thúc bằng cách, sau khi dựng lều, Chúa đã cư trú ở giữa trại của dân Israel như thế nào (40:34-38).
Gắn liền với chủ đề nhận biết Chúa là chủ đề vâng phục. Xuất hành nhấn mạnh tầm quan trọng của việc vâng lời Chúa. Trong những chương đầu, chúng ta quan sát thấy cả sự miễn cưỡng của Mô-sê lẫn sự ngoan cố từ chối tuân theo những yêu cầu của Đức Chúa Trời của Pha-ra-ôn. Sau này, để đạt được sự giải cứu an toàn khỏi Ai Cập, dân Israel phải tuân theo chính xác những chỉ dẫn của Chúa về Lễ Vượt Qua. Cuối cùng, sau khi vứt bỏ ách nô lệ ở Ai Cập, dân Israel phải học cách vâng phục Đấng gải thoát họ. Điều quan trọng là sự vâng phục Đức Chúa Trời nằm ở trung tâm của mối quan hệ giao ước (xem 19:8; 24:3, 7). Tuy nhiên, Xuất hành nhấn mạnh rằng vì Thiên Chúa là Đấng hành động trước tiên nên sự vâng phục của con người không tạo ra mối quan hệ giao ước đặc biệt này mà chỉ giúp duy trì nó. Sau này, khi dân Israel làm và thờ tượng bò vàng, họ đã bị trừng phạt vì sự bất tuân và mối quan hệ giao ước với Đức Chúa Trời đã bị phá vỡ.
Một chủ đề quan trọng khác là sự thánh thiện. Một mặt, Xuất hành tiết lộ rằng chỉ có Thiên Chúa là thánh thiện và con người, vì bản tính tội lỗi, chỉ có thể đến gặp Ngài trong một số trường hợp nhất định. Khi Mô-sê gặp Chúa tại bụi gai cháy, ông phải cởi dép vì đất là thánh (3:5), và sau đó dân Israel bị ngăn không cho lên Núi Sinai kẻo họ sẽ chết vì nhìn thấy Chúa (19:12- 13, 21-24; x. Dt 12:14). Vì sự không tương thích giữa sự thánh khiết của Đức Chúa Trời và tội lỗi của con người, các biện pháp cụ thể phải được thực hiện trước khi Chúa có thể ngự giữa dân Israel. Một chiếc lều được thiết kế đặc biệt đã được xây dựng, kết hợp những đặc điểm cần thiết do sự thánh khiết của Đức Chúa Trời (ví dụ, những tấm màn tạo thành tấm khiên bảo vệ giữa Đức Chúa Trời và dân chúng).
Mặt khác, Xuất hành nhấn mạnh rằng dân Israel phải có bản tính thánh khiết của Đức Chúa Trời; họ phải là ‘một dân thánh’ (19:6). Để đạt được mục đích này, những hướng dẫn và luật lệ trong Mười Điều Răn và Sách Giao Ước cho thấy những phẩm chất gắn liền với bản tính thánh thiện của Thiên Chúa. Ở đây sự thánh thiện chủ yếu gắn liền với sự trong sạch về mặt đạo đức và hành vi gương mẫu. Tuy nhiên, vì sự hoàn hảo về nhân cách như vậy vượt quá tầm với của con người, nên Xuất hành nhấn mạnh tầm quan trọng của những hy sinh có thể vừa chuộc tội vừa thanh tẩy những gì ô uế. Điều này được thể hiện theo nhiều cách khác nhau. Chúng ta thấy điều đó trong những của lễ gắn liền với Lễ Vượt Qua và việc lập giao ước ở Si-nai. Tương tự như vậy, các của lễ là một phần không thể thiếu trong thủ tục thánh hiến các tư tế (29:1-46). Hơn nữa, để tượng trưng cho sự thật rằng chỉ có thể đến gần Thiên Chúa qua việc dâng của lễ được chấp nhận, bàn thờ lớn bằng đồng được đặt giữa lối vào sân Nhà Tạm và Nơi Thánh.
Người ta cũng đặc biệt chú ý đến những phẩm chất thiêng liêng của lòng trắc ẩn và công lý. Chúng được thể hiện rất rõ ràng ở nửa đầu cuốn sách khi Đức Chúa Trời hành động vì thực sự quan tâm đến dân Israel và trừng phạt người Ai Cập vì cách họ đối xử bất công với dân Israel. Cả hai phẩm chất này đều nổi bật trong luật pháp và các mệnh lệnh đạo đức tạo thành một phần quan trọng của giao ước Sinai. Người Israel không chỉ phải duy trì một tiêu chuẩn công lý cụ thể mà còn phải hành động với lòng nhân ái đối với những thành viên dễ bị tổn thương hơn trong cộng đồng. Cuối cùng, chúng xuất hiện trở lại trong các sự kiện liên quan đến con bê vàng. Sự công bằng của Đức Chúa Trời được thể hiện qua việc Ngài trừng phạt dân Israel vì những hành động nổi loạn của họ, nhưng vì lòng thương xót của Ngài, giao ước sau đó đã được đổi mới khi Mô-sê cầu thay cho dân chúng.
Ngày và quyền tác giả
Xuất hành không đề cập đến người chịu trách nhiệm tạo ra hình dạng hiện tại của cuốn sách. Việc một số phần được Mô-sê ghi lại (17:14; 24:4; 34:27) giải thích cho quan điểm truyền thống rằng Mô-sê đã viết toàn bộ cuốn sách ( ví dụ: Mác-cô 12:26). Mặc dù có rất ít bằng chứng nội bộ cho thấy cuốn sách được viết khi nào, nhưng không có lý do thuyết phục nào để tin rằng nó phải được viết rất lâu sau những sự kiện được mô tả, như nhiều học giả cho rằng lời chú giải duy nhất có thể cung cấp một số dấu hiệu về thời điểm cuốn sách được sáng tác là việc đề cập đến việc dân Israel ăn ma-na trong bốn mươi năm cho đến khi họ đến xứ Ca-na-an (16:35).
Trong hơn một thế kỷ, các học giả đã thảo luận rất lâu về nguồn gốc của tài liệu được tìm thấy trong sách Xuất hành. Các nghiên cứu gần đây đã nêu bật những điểm yếu lớn trong lý thuyết cho rằng Ngũ Kinh bao gồm bốn tài liệu riêng biệt, thường được gọi bằng các nhãn J, E, D và P (xem bài viết về Ngũ Kinh). Bởi vì rất khó để khôi phục lại một cách chắc chắn các nguồn gốc của văn bản hiện tại nên phần chú giải sau đây chỉ tập trung vào văn bản mà chúng ta hiện có.
Bối cảnh lịch sử Một số yếu tố gây khó khăn cho việc xác định chính xác bối cảnh lịch sử của các sự kiện được mô tả trong Xuất hành Ký. Đầu tiên, chúng ta đang giải quyết các sự kiện liên quan đến thiên niên kỷ thứ hai trước Công nguyên . Theo 1 Các Vua 6:1, cuộc xuất hành xảy ra 480 năm trước ‘năm thứ tư triều đại của Sa-lô-môn trên Israel’. Theo sự tính toán này, dân Israel đã rời khỏi Ai Cập vào khoảng năm 1446 trước Công nguyên. Trong khi một số học giả bác bỏ niên đại này, cho rằng cuộc di cư vào nửa sau của thế kỷ 13 trước Công nguyên, thì chúng ta đang giải quyết, theo cả hai cách tính toán, về một giai đoạn lịch sử mà kiến thức của chúng ta còn hạn chế và không đầy đủ.
Thứ hai, một trong những đặc điểm đáng chú ý của sách Xuất hành Ký là thiếu những tài liệu tham khảo về lịch sử. Ví dụ, các vị vua Ai Cập chỉ được chỉ định bằng tước hiệu của họ là Pharaoh chứ không phải bằng tên. Điều này có lẽ là có chủ ý, nhằm đối chiếu các vị vua vô danh của Ai Cập với Đức Chúa Trời tối cao của Israel mà tên, Chúa (hoặc Giê-hô-va), đã được tiết lộ cho Mô-sê và dân Israel. Kết quả là rất khó để xác định cuộc di cư vào một thời kỳ chính xác trong lịch sử Ai Cập. Manh mối có thể được tìm thấy dưới tên của một trong những thành phố cửa hàng, Rameses, có thể có nguồn gốc từ thời trị vì của Rameses II (thế kỷ 13 trước Công nguyên ). Tuy nhiên, có thể địa danh này có từ thời kỳ trước đó và đã được sử dụng khi dân Israel lần đầu định cư ở Ai Cập (x. St 47,11). Ngoài ra, tên này có thể thuộc về một thời kỳ trước đó và việc sử dụng nó trong Stk. 47:11 và Xh 1:11 có thể là kết quả của việc cập nhật biên tập.
Thứ ba, không có tài liệu nào, ngoài Kinh thánh, được phát hiện liên quan cụ thể đến thời kỳ người Israel ở Ai Cập. Với tính cổ xưa của thời kỳ này và tính chất của các sự kiện, điều này không có gì đáng ngạc nhiên. Không chắc các nhà biên niên sử Ai Cập đã ghi lại những mô tả chi tiết về các sự kiện bao gồm sự thất bại của vị vua của họ và sự tiêu diệt của quân đội Ai Cập. Ngay cả nếu ban đầu họ đã ghi nhận những sự kiện này thì cũng sẽ có rất ít nhiệt tình để đảm bảo rằng những văn bản đó vẫn tồn tại nguyên vẹn.
Thứ tư, mặc dù tác giả cuốn Xuất hành rất quan tâm đến những sự kiện này, nhưng ông viết chủ yếu với tư cách là một nhà thần học chứ không phải với tư cách là một nhà sử học. Ông tập trung vào vị Thiên Chúa được gặp qua những sự kiện này, hơn là vào chính các sự kiện đó. Cuối cùng, do tầm quan trọng và nổi bật của truyền thống xuất hành trong suy nghĩ của người Israel, có vẻ hợp lý khi cho rằng nó bắt nguồn từ các sự kiện có thật. Mặc dù chúng ta không thể xác nhận tính chính xác của những gì được ghi lại trong sách Xuất hành, nhưng không có lý do gì để bác bỏ nó vì nó chỉ là hư cấu.
Con đường xuất hành
Nếu có vấn đề trong việc xác định bối cảnh lịch sử của cuộc Xuất hành, thì hầu như không có gì đáng ngạc nhiên khi những khó khăn tương tự nảy sinh trong việc tái tạo lại chính xác lộ trình hành trình của dân Israel từ Ai Cập. Ngoài một số địa danh, câu chuyện còn làm sáng tỏ rất ít về hướng đi của những người chạy trốn khỏi Ai Cập, ngoài thực tế là họ không đi thẳng đến Ca-na-an. Hơn nữa, có nhiều ý kiến khác nhau về độ tin cậy và danh tính của những địa điểm được đặt tên. Trong khi nhiều học giả ủng hộ lộ trình đưa dân Israel đi qua nửa phía nam của bán đảo Sinai, nghiên cứu gần đây có xu hướng ủng hộ lộ trình xa hơn về phía bắc. Xem bản đồ các tuyến đường có thể cho cuộc di cư.
Đọc thêm
RA Cole, Exodus, TOTC (IVP, 1973).
BL Ramm, His Way Out, A Fresh Look at Exodus (Regal, 1974).
HL Ellison, Exodus (Nhà xuất bản St Andrew/Nhà xuất bản Westminster/John Knox, 1982). WC Kaiser, Exodus, EBC (Zondervan, 1990).
JI Durham, Exodus, WBC (Word, 1987).
