Chủ nghĩa duy tâm nhận thức luận và chủ nghĩa duy tâm chủ quan trong triết học là gì?
Chủ nghĩa duy tâm nhận thức luận (epistemological idealism) chấp nhận sự tồn tại của một cái gì đó độc lập với tâm trí nhưng vẫn cho rằng mọi thứ được biết về thực tế độc lập với tâm trí này là kết quả của các chức năng hình thành và sáng tạo của tâm trí. Bởi vì tâm trí là công cụ của chủ thể để tìm hiểu hiện thực nên mọi nhận thức và hiểu biết của chủ thể sẽ bị hạn chế bởi cấu trúc của tâm trí. Theo quan điểm này, khi khám phá cấu trúc của tâm trí, có thể người ta không hề khám phá những sự thật cơ bản nhất của vũ trụ.
Triết gia người Đức Immanuel Kant được cho là người ủng hộ uy tín nhất của chủ nghĩa duy tâm nhận thức luận. Kant phân biệt giữa hiện tượng (“sự vật khi chúng xuất hiện”) và noumena (“sự vật tự thân”). Ở đây, ông nhấn mạnh sự khác biệt giữa những gì chủ thể (con người) có thể trải nghiệm (thế giới tự nhiên, có thể quan sát được) và những gì chủ thể không thể trải nghiệm (những đối tượng “siêu cảm giác” như Chúa và linh hồn). Ở dạng đơn giản nhất, nó nói rằng các chủ thể có nhận thức về hình tướng bên ngoài nhưng không nhận thức về bản thân sự vật. Khi nói “vật tự thân”, Kant muốn nói đến một vật đứng ngoài bất kỳ mối liên hệ nào với năng lực nhận thức của chúng ta, nhưng vẫn là một vật mà người ta nhận được sự đại diện. Siêu hình học về tâm trí của Kant rất phức tạp, nhưng cũng đủ để nói rằng ông tin rằng trải nghiệm của một chủ thể về các đối tượng phụ thuộc vào hệ thống các quá trình và năng lực tinh thần bên trong chủ thể. Các quá trình và năng lực tinh thần này phối hợp với nhau để cho phép chủ thể trực giác, nhận thức và trải nghiệm các đối tượng trong thế giới, nghĩa là, theo quan điểm của Kant, nhận thức và hiểu biết của chủ thể về thực tế bị hạn chế bởi cấu trúc của tâm trí.
Người theo chủ nghĩa duy tâm chủ quan (subjective idealist) cho rằng không có gì là thực ngoài ý thức chủ quan của con người và nội dung của nó. Nói cách khác, khi một người nhìn thế giới, điều người đó đang thấy là một thế giới do tâm trí cô ấy tạo ra; không có gì tồn tại ngoại trừ thông qua một tâm trí nhận thức. Nhận thức là thực tế và những gì người ta biết về thế giới chỉ phụ thuộc vào người nhận thức. Giám mục George Berkeley (1685-1752), thường được gọi là “Cha đẻ của Chủ nghĩa duy tâm”, là người đề xuất chính cho triết lý này, người lập luận rằng kiến thức dựa trên nhận thức và không có đối tượng thực tế, có thể nhận biết được đằng sau nhận thức đó. Berkeley viết rằng,
“Rõ ràng đối với bất kỳ ai khảo sát các đối tượng của tri thức con người, rằng chúng là những ý tưởng thực sự in sâu vào các giác quan, hoặc những thứ khác được nhận thức bằng cách chú ý đến những đam mê và hoạt động của tâm trí, hoặc cuối cùng là những ý tưởng được hình thành. nhờ sự trợ giúp của trí nhớ và trí tưởng tượng, bằng cách gộp, chia hoặc hầu như không thể hiện được những gì được nhận thức ban đầu theo những cách đã nói ở trên.”
Thực tế chỉ bao gồm những bộ óc và ý tưởng của họ, một quan điểm mà Berkeley đã tóm tắt trong phương châm “esse est percipi” (“Tồn tại là được nhận thức”). Là một người theo chủ nghĩa phi vật chất, Berkley tin rằng những đồ vật như cây cối và đá không phải là thực thể vật chất mà là những tập hợp hoặc tập hợp ý tưởng. Ví dụ, một cái cây là sự kết hợp giữa những ý tưởng trực quan (về màu sắc và hình dạng trực quan) và những ý tưởng hữu hình (ý tưởng về mùi vị, mùi vị, v.v.). Đối với Berkley, tất cả những gì chúng ta từng gặp chỉ là những ý tưởng, không bao giờ là vật chất, điều đó có nghĩa là chúng ta không được đảm bảo để tin rằng vật chất tồn tại.
Berkeley còn lập luận thêm rằng Chúa, một thực thể tinh thần vô hạn, là nguyên nhân trực tiếp của mọi nhận thức của chúng ta. Định vị Chúa là nỗ lực của Berkeley nhằm giải quyết một thách thức. Ví dụ, nếu một tâm trí ngừng nhận thức về một cái cây (có thể bằng cách đi ngủ hoặc nhắm mắt lại), điều đó có nghĩa là cái cây không còn tồn tại vì cái cây phụ thuộc vào tâm trí và tâm trí ngừng nhận thức về nó? Và liệu cái cây có tồn tại trở lại nếu người ta mở mắt ra lần nữa không? Hoặc dùng một ví dụ khác, nếu không có tâm trí cách đây 50 triệu năm, điều đó có nghĩa là những ngọn núi không bao giờ tồn tại bởi vì không có tâm trí để nhận thức chúng? Đối với Berkley, Chúa giải quyết được thử thách này vì Chúa giữ tất cả mọi thứ, kể cả cây cối và núi non, trong tâm trí vô hạn của mình. Đây chính là điều làm cho cái cây hay ngọn núi tiếp tục tồn tại ngay cả khi không ai nhận ra nó.
Những lời chỉ trích chủ nghĩa duy tâm
Một người theo chủ nghĩa duy tâm chủ quan như Berkeley thừa nhận rằng chỉ có ý tưởng hoặc tâm trí là có thật. Quan điểm này, được gọi là chủ nghĩa phi vật chất, đối lập trực tiếp với quan điểm duy vật coi vật chất hoặc nguyên tử là thành phần cơ bản của thực tế. Ở đây vật chất tồn tại một cách khách quan và độc lập với tâm trí. Tất nhiên, điều này trái ngược với những gì chủ nghĩa duy tâm chủ quan duy trì, đó là yếu tố cơ bản của thực tế là tâm trí hoặc tinh thần tồn tại ngoài vật chất. Nhiều người nghĩ rằng chủ nghĩa duy vật là quan điểm hợp lý hơn vì kinh nghiệm về một thế giới dường như tồn tại độc lập “ngoài kia”. Lập luận này được đưa ra bởi G. E. Moore (1873-1958) trong tiểu luận A Defense of Common Sense (1925) và một lần nữa trong Proof of an Outside World (1939). Moore thách thức sự hoài nghi bằng cách giơ tay phải lên và nói “Đây là một tay.” Sau đó anh ấy giơ tay trái lên và nói “Và đây là cái khác”. Từ đó, ông kết luận rằng có ít nhất hai vật thể bên ngoài trên thế giới và do đó ông có thể biết rằng thế giới bên ngoài tồn tại.
Một số người đã chỉ trích chủ nghĩa duy tâm chủ quan của chủ nghĩa ngẫu nhiên ở chỗ nó đưa Chúa vào một cách giả tạo để giải thích những vấn đề mà nó tự đặt ra. Như chúng tôi đã lưu ý, Berkeley đưa Chúa, Đấng được định nghĩa là một trí tuệ vô hạn, vào để bù đắp thách thức rằng nếu không có trí óc nhận thức được thực tế thì điều này dường như cho thấy thực tế sẽ không còn tồn tại. Để giải quyết vấn đề này, Berkeley thừa nhận Chúa là Đấng giữ cho mọi thứ tồn tại khi không được nhận thức. Nhà phê bình có thể lập luận rằng quan điểm duy vật hợp lý hơn nhiều ở chỗ nó thừa nhận những gì có vẻ hiển nhiên đối với trải nghiệm của chúng ta (rằng thế giới tồn tại độc lập với tâm trí) và không yêu cầu đưa Chúa vào phương trình để giải quyết vấn đề một cách giả tạo. Điều quan trọng là người phê bình ở đây không cần phải không tin vào Chúa hay tôn giáo; thay vào đó, họ chỉ từ chối đưa Chúa vào bức tranh để giải quyết tình thế tiến thoái lưỡng nan của chủ nghĩa duy tâm.
Các nhà phê bình cho rằng chủ nghĩa duy tâm cũng dẫn đến sự phi lý trong chủ nghĩa duy ngã. Chủ nghĩa duy ngã là quan điểm cho rằng không có gì tồn tại bên ngoài bản thân: chỉ có ý thức và sự tồn tại tinh thần của chính mình, ngoài ra không có thế giới bên ngoài. Thế giới được cho là “ở ngoài kia” chỉ đơn giản là sản phẩm của tâm trí. Tất nhiên, đây là một chủ nghĩa hoài nghi cực độ mà rất ít triết gia ngày nay sẵn lòng chấp nhận.
